Piše: Olivera Žižović
PSIHOLOŠKE ZAMKE PATRIJARHATA I MATRIJARHATA
Erih Nojman, autor dva klasična dela analitičke psihologije, Istorijskog porekla svesti i „Velike Majke“, napisao je i niz manjih, možda ne tako glasovitih, ali izuzetno korisnih studija. U njih spadaju „Amor i Psiha“ i „Psihologija ženskog“, knjige koje se međusobno prožimaju i osvetljavaju, a posvećene su fazama razvoja ženske svesti (obe na srpski jezik prevedene i objavljene u okviru izdavačke kuće Fedon iz Beograda). Jedna je posvećena analizi bajke koju je u okviru svog romana „Zlatni magarac“ zabeležio Apulej u drugom veku naše ere, po kojoj je i Nojman nazvao svoj ogled „Amor i Psiha“, dok se u drugoj nalaze tri eseja objedinjena pod naslovom „Psihologija ženskog“, od kojih je prvi esej posvećen psihološkim stadijumima ženskog razvoja, drugi sagledavanju simbolične veze Meseca i matrijarhalne svesti, a treći analizi Mocartove „Čarobne frule“.
Nojman izdvaja pet faza razvoja ženske svesti, koje žensko Ja vode od matrijarhata preko patrijarhata, a potom i njegovog prevazilaženja, budući da tek napuštanje patrijarhalnih pozicija omogućava autentičan susret muškarca i žene, susret koji postaje temelj individuacije, to jest unutrašnjeg rasta njihovih ličnosti. Sagledavajući pozitivne, pokretačke i progresivne vidove svake od faza razvoja ženske svesti, Nojman posebno ukazuje na moguće krize, konflikte, zastoje i stagnaciju, ističući da ženski razvoj utiče i na sazrevanje muškarca i time trasira put za stvaranje novog, kvalitetnijeg muško-ženskog odnosa.
Posebno je dragoceno posmatranje matrijarhata i patrijarhata kao psihičkih, a ne istorijskih ili socioloških stadijuma. Nojman, naime, govori o tome da psihologija materinskog klana neretko vlada zapadnjačkim, naizgled patrijarhalnim brakom, odnosno da žena često i nakon ulaska u brak i formiranja sopstvene porodice psihološki ostaje u ženskoj grupi. Muškarac se u tom slučaju doživljava kao neprijatelj, zbog čega se javlja otuđenost i izostaje individualni i potpuni susret između muža i žene. Posledice toga su da ženina majka i dalje vlada ženom, a preko nje i celom njenom naizgled patrijarhalnom porodicom, ali i moguća frigidnost žene, njena potpuna usredsređenost isključivo na decu, koja se smatraju pravim smislom i ciljem braka, ili pak ženin mazohistički doživljavaj sebe kao „paćenice“ i svođenje muškarca na nivo pukog sadiste.
Prelazak na patrijarhalnu fazu zbog toga je neophodan i predstavlja napredak u razvoju pojedinačne svesti, ali i kulture, budući da dovodi do prodora duhovnog i aktivnog principa, a time i prevazilaženja snage nesvesnog. Ipak, ni na ovom stadijumu se ne sme ostati, odnosno i on mora biti prevaziđen, što potvrđuje današnja kriza patrijarhalnog ustrojstva kulture. Dominacija muških vrednosti, odnosno zavisnost žene od muškarca i njeno svođenje na ulogu drugorazrednog i manje vrednog partnera, tretiranje supruge kao maloletne, infantilne kćeri, praćeno njenim sopstvenim samoobezvređivanjem i lišavanjem vlastite intelektualne i duhovne snage, pretvara ženu u zatočenicu partijarhata, dovodeći do atrofije Ženskog i regresije na obezdušeni patrijarhalni svet. Kao posledice takve jednostranosti, danas se, više nego ranije, kompenzatorno javljaju „feminizirani“ muškarci i „muškobanjaste“ žene, uz sveopštu krizu patrijarhalnih vrednosti.
Stoga Nojman ističe da je zarad boljeg razumevanja pojedinaca ali i ozdravljenja kolektiva neophodno temeljno upoznavanje „drugačijeg ženskog“ i ženske psihologije, za šta su mu, kao paradigmatični primeri, poslužile bajka „Amor i Psiha“ i Mocartova opera „Čarobna frula“. U antičkoj bajci o Erosu i Psihi predočene su brojne teškoće, ali i pozitivan ishod ženskog razvoja, koji zahteva i muško sazrevanje, odnosno temeljnu promenu kako žene tako i muškarca, da bi došlo do njihovog plodnog, individualnog susreta i izgradnje autentičnog odnosa. Pri tome je posebno važno da aktiviranje muške strane ženske prirode, koje je u razvoju žene neophodno, ne bude postignuto po cenu njenih ženskih kvaliteta i privlačnosti, odnosno da se ne pretvori u sumnjivu pobedu, do čega dolazi ukoliko žena zaboravi da se njen duhovni razvoj uvek ostvaruju preko ljubavi i uz negovanje osobenosti ženske prirode. Ispravnost takvog puta rečito potvrđuje Psihina sudbina i njeno simbolično primanje na Olimp, među bogove, čime se bajka završava, sugerišući i savremenoj ženi da je preobražaj posredstvom ljubavi može obogotvoriti, odnosno učiniti celovitom i potpunom.
Na sličan način se posmatra i priča o Pamini i Taminu, predočena u Mocartovoj „Čarobnoj fruli“, koja govori o sukobu između matrijarhalnog i patrijarhalnog sveta, ali i kako se ove suprotnosti mogu prevazići da bi se došlo do nove sinteze. Pokazuje se, naime, kako se Pamina, od princeze koja čeka da bude spasena, pretvara u ravnopravnog partnera dostojnog inicijacije, kroz koju prolazi zajedno sa svojim partnerom Taminom, da bi, štaviše, u kriznom trenutku ona čak preuzela vođstvo, sledeći princip ljubavi, odnosno prncip srca, budući da on i ženu i muškarca vodi mudrosti najvišeg stepena.